تحقیق نفس و اخلاق اسلامي

مراد
از جهت گيرى بازدارنده نفس آن دسته از صفات و ملكات نفسانى است كه نسبت به
بسيارى از رذايل اخلاقى نقش بازدارندگى دارند، و از سوى ديگر زمينه ساز
فضيلت هاى اخلاقى متعددى هستند. صفات نفسانى شاخص در اين گروه، بدين قرار
است.
1. قوت نفس
ملكه اى نفسانى است كه انسان را قادر مى سازد تا
حوادثى را كه براى او پيش مى آيد، هرچند خطير باشد، به خوبى تحمل كند. در
فضيلت عظمت و قوت نفس همين بس كه خداوند در قرآن كريم مى فرمايد: «و عزّت
از آن خدا و از آن پيامبر او و از آن مؤمنان است.»(1)
امام صادق(عليه السلام) در اين باره فرمود:
خداوند
همه امور مؤمن را به خودش واگذار نموده است; ولى به او اجازه نداده است كه
خودش را خوار و ذليل گرداند. آيا به اين كلام خداوند نمى نگريد كه فرمود:
وللّه العزّة و لرسوله و للمؤمنين؟ «پس سزاوار است كه مؤمن عزيز بوده و
ذليل نباشد».(2)
يك. آثار قوت نفس
بزرگى و قدرت نفسانى نتايج بسيار
سودمندى بر نفس به جاى مى گذارد كه هريك خود ملكه اى نفسانى اند. در
مقابل، ضعف و سستى نفس، رذايل مختلف اخلاقى را در پى خواهد
1. سوره منافقون، آيه 8 . 2. كلينى: كافى، ج 2.

داشت. در زير به مهم ترين آثار و آفات عظمت روحى انسان اشاره مى شود.
الف)
ثبات و عدم اضطراب: ثبات ملكه اى است نفسانى كه انسان را قادر مى سازد تا
در خطرها وارد شود و در برابر سختى ها و دردها هرچند فراوان باشند، مقاومت
كند; بدون اين كه شكستى بر او عارض گردد. در مقابل آن اضطراب و تزلزل هنگام
روبه روشدن با خطرات و سختى ها، قرار دارد. ثبات و پايدارى جلوه هاى
گوناگونى دارد كه از بارزترين آنها ثبات در ايمان در مقابل شبهات است. قرآن
كريم در اين باره مى فرمايد: «خدا كسانى را كه ايمان آورده اند، در زندگى
دنيا و در آخرت با سخن استوار ثابت مى گرداند.»(1)
بديهى است كه ثبات و
عدم تزلزل در ايمان، مقدمه پايدارى و ثبات در ساير جهت گيرى هاى ارزشمند
نفسانى است. اين امر نيز به نوبه خود موجب پايدارى و ثبات در انجام اعمال
صالح خواهد بود.ثبات و استوارى، علاوه بر اين كه فراورده معرفت است، محصول
قوّت و عظمت روح نيز است كه يكى از فضائل مهم نفسانى محسوب مى گردد.(2)
ب)
همّت بلند: يعنى تلاش براى تحصيل سعادت و كمال و رسيدن به عالى ترين امور;
به طورى كه در راه رسيدن به آنها اعتنايى به سود و زيان دنيوى ندارد.
منافع دنيا، صاحبان همت هاى بلند را مسرور و زيان هاى آن ايشان را اندوهگين
نمى سازد و حتى در راه رسيدن به اهداف بلند از مرگ و كشته شدن نيز باكى
ندارند. در مقابل آن كوتاهى و پستى همت است كه صاحب آن در طلب اهداف بلند،
كوتاهى مى كند و تنها به امور كوچك و پست قناعت مىورزد. اين صفت نفسانى خود
معلول عظمت و قوت روح است و بدون شك از فضائل بزرگ نفسانى است; زيرا رسيدن
به اهداف متعالى و ارزشمند انسانى جز در پرتو همت هاى سترگ و مجاهدت هاى
بزرگ ميسّر نخواهد شد. شهامت كه خود ملكه اى نفسانى و ارزشمند است، از
مصاديق همت بلند شمرده مى شود.(3)
ج) غيرت و حميّت: يعنى تلاش براى
پاسدارى از چيزى كه حفظ آن لازم است. اين حالت از نتايج قوت و عظمت روح و
شهامت است. امام صادق(عليه السلام) فرموده است: «خداى تبارك و تعالى
غيرتمند است و هر غيرتمندى را دوست مى دارد. از غيرتمندى او است كه زشتكارى
ها را، از پيدا و پنهان، حرام فرموده است.»(4) امام على(عليه السلام) نيز
فرمود: «ارزش مرد به اندازه همّت او است …